Bibliotekoznawca 262203

• Bibliotekarz.
• Bibliolog.

W Międzynarodowym Standardzie Klasyfikacji Zawodów ISCO-08 odpowiada grupie:

• 2622 Librarians and Related Information Professionals.

Według Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD 2007):

• Sekcja R – Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją.

Notka metodologiczna

Opis informacji o zawodzie opracowano na podstawie:

• analizy źródeł (akty prawne, klasyfikacje krajowe, międzynarodowe) oraz źródeł internetowych,
• analizy opisu zawodu zamieszczonego w wyszukiwarce opisów zawodów na Wortalu Publicznych Służb Zatrudnienia,
• badań ankietowych prowadzonych w projekcie INFODORADCA+ w październiku 2017 r.,
• zebranych opinii od recenzentów, członków panelu ewaluacyjnego oraz zespołu ds. walidacji i jakości informacji o zawodach.

Autorzy i eksperci opiniujący

Zespół Ekspercki:

• Aneta Drabek – Uniwersytet Śląski, Katowice.
• Monika Theus – Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań.
• Maria Widerszal-Bazyl – Centralny Instytut Ochrony Pracy – PIB, Warszawa.

Zespół ds. walidacji i jakości informacji o zawodzie:

• Stefan M. Kwiatkowski – Akademia Pedagogiki Specjalnej, Warszawa.
• Marcin Olifirowicz – Instytut Technologii Eksploatacji – PIB, Radom.
• Krzysztof Symela – Instytut Technologii Eksploatacji – PIB, Radom.
• Ireneusz Woźniak – Instytut Technologii Eksploatacji – PIB, Radom.

Recenzenci:

• Aneta Januszko-Szakiel – Uniwersytet Jagielloński, Kraków.
• Jadwiga Woźniak-Kasperek – Uniwersytet Warszawski, Warszawa.

Panel ewaluacyjny – przedstawiciele partnerów społecznych:

• Dorota Abramczyk – Miejsko-Powiatowa Biblioteka Publiczna im. B. Prusa, Zgierz.
• Joanna Chapska – Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. H. Łopacińskiego, Lublin.

Data (rok) opracowania opisu informacji o zawodzie: 2018 r.

Zawód bibliotekoznawca może być uprawiany jako działalność praktyczna i wówczas taki pracownik nazywany jest bibliotekarzem. Rzadziej uprawiany jest jako działalność naukowa i wówczas pracownik nazywany jest bibliotekoznawcą.

Bibliotekoznawca (bibliotekarz) gromadzi i opracowuje zbiory biblioteczne ³¹ – książki, czasopisma

i inne dokumenty ⁸, posługując się systemem bibliotecznym ²⁸. Tworzy katalogi biblioteczne ¹⁴, bibliograficzne bazy danych ⁵, biblioteki cyfrowe ⁶ i repozytoria ²⁵. Obsługuje czytelnika, a więc udostępnia mu zbiory (tradycyjne i elektroniczne), udziela informacji oraz uczy korzystania

z biblioteki, jej zbiorów, katalogów i baz. Gdy zatrudniony jest w bibliotekach publicznych, pełni też rolę animatora lokalnego życia kulturalnego. Zajmuje się także upowszechnianiem czytelnictwa

– organizuje wystawy, konkursy, warsztaty, spotkania autorskie itp.

Bibliotekoznawca zajmujący się pracą naukową analizuje funkcjonowanie bibliotek w aspekcie historycznym, organizacyjnym i społecznym. Przygotowuje, realizuje i koordynuje projekty badawcze w tym zakresie, opracowuje publikacje do czasopism naukowych, prowadzi działalność dydaktyczną.

Opis pracy

Praca bibliotekoznawcy (bibliotekarza) różni się w zależności od typu biblioteki, działu i zajmowanego stanowiska. Do jego głównych zadań należą: gromadzenie, katalogowanie ¹⁶, przechowywanie i udostępnianie zbiorów bibliotecznych oraz źródeł elektronicznych, obsługa informacyjna i szkolenie użytkowników.

W dużych bibliotekach bibliotekoznawca (bibliotekarz) specjalizuje się w określonych zadaniach:

• śledzi rynek księgarski ²⁶ w zakresie danej dziedziny wiedzy i dokonuje zakupu wartościowych książek, czasopism i innych typów dokumentów,
• opracowuje zbiory, tworzy katalogi biblioteczne,
• tworzy bibliograficzne bazy danych – ogólne i tematyczne,
• tworzy biblioteki cyfrowe, repozytoria i pracuje w ich redakcjach (dot. wyspecjalizowanych bibliotekoznawców),
• przyjmuje i wydaje zamówione przez użytkowników tytuły w dziale udostępniania zbiorów, odnotowując wszystkie czynności w systemie bibliotecznym, którym zarządza bibliotekarz systemowy. Przy obsłudze czytelnika udziela informacji bibliograficznej ¹⁰ i rzeczowej ¹¹ na podstawie katalogów i baz danych, a także nadzoruje dostęp do zasobów elektronicznych,
• zajmuje się upowszechnianiem czytelnictwa, organizując konferencje, wystawy, warsztaty, spotkania autorskie i konkursy.

W mniejszych bibliotekach większość z wyżej wymienionych prac wykonuje ta sama osoba. Bibliotekoznawca jako pracownik naukowy bada teoretyczne podstawy działalności bibliotek.

Sposoby wykonywania pracy

• Gromadzenie zbiorów polega na stałej obserwacji rynku księgarskiego i antykwarycznego, a także rynku dostawców baz danych w celu znalezienia takich materiałów, które są zgodne z profilem biblioteki. Poszukując nowych nabytków, bibliotekoznawca śledzi potrzeby użytkowników biblioteki, by właściwie ocenić przydatność danego materiału. Po wyszukaniu interesującej pozycji analizuje oferty kupna i negocjuje ceny. Po dokonaniu zakupu wpisuje materiał do ksiąg inwentarzowych.
• Opracowywanie zbiorów polega na sporządzeniu opisu bibliograficznego, czyli informacji o formalnych cechach dokumentu (np. autor, tytuł itp.) lub/i opisu rzeczowego, czyli informacji o treści dokumentu.
• Udostępnianie zbiorów rozpoczyna się od nawiązania dobrego kontaktu z użytkownikiem, tak by jak najlepiej zorientować się w jego potrzebach. Następnie udziela się mu pomocy w sprawnym dotarciu do interesujących go materiałów. W tym celu bibliotekoznawca przeszukuje dostępne bazy danych lub wskazuje użytkownikowi metody samodzielnego dotarcia do poszukiwanych informacji. Po przyjęciu zamówienia wydaje użytkownikowi dany materiał i czynność tę odnotowuje w systemie bibliotecznym.
• Tworzenie bibliotek cyfrowych i repozytoriów dokonywane jest w oparciu o wyspecjalizowane programy i systemy.
• Praca bibliotekoznawcy jako pracownika naukowego polega na śledzeniu literatury z zakresu badanej problematyki, podejmowaniu i realizowaniu projektów badawczych, opracowywaniu publikacji naukowych (artykułów, bibliografii ⁴ i innych opracowań) i prowadzeniu pracy dydaktycznej na studiach z zakresu bibliotekoznawstwa.

Więcej szczegółowych informacji znajduje się w sekcjach: 3.1. Zadania zawodowe oraz 3.2. do 3.6. Kompetencje zawodowe.

Warunki pracy

Praca bibliotekoznawcy odbywa się w przeznaczonych do tego budynkach. Takie ich cechy, jak: wielkość, zaprojektowanie i stan techniczny, wpływają na warunki pracy. W starych gmachach czynnikami uciążliwymi są często: słabe oświetlenie, konieczność przemieszczania się w ograniczonych, wąskich przestrzeniach i przejściach (małe biblioteki) oraz zanieczyszczenie powietrza kurzem. Część bibliotek zlokalizowano w starych gmachach, które nie mają wind ułatwiających przenoszenie zbiorów. W ostatnich latach powstało jednak wiele nowoczesnych bibliotek, budowanych według najnowszych światowych standardów, które zapewniają bardzo dobre warunki pracy. Bibliotekoznawca często wyjeżdża służbowo do innych bibliotek i instytucji (krajowych i zagranicznych), gdzie odbywa staże i praktyki, uczestniczy w konferencjach i szkoleniach.

Więcej informacji znajduje się w sekcji: 4.1. Możliwości podjęcia pracy w zawodzie.

Wykorzystywane maszyny i narzędzia pracy

W swojej pracy bibliotekoznawca wykorzystuje:

• komputer,
• technologie ICT ⁹,
• system biblioteczny i innego rodzaju oprogramowanie,
• Internet,
• skanery, kserokopiarki, projektory, aparaty cyfrowe.

Organizacja pracy

W bibliotekach publicznych czas pracy jest stały i wynosi 8 godzin dziennie. Czas pracy w bibliotekach szkolnych i pedagogicznych regulują odrębne przepisy. Godziny pracy zależą też od wielkości biblioteki. Jeśli biblioteka jest czynna dłużej niż 8 godzin, bibliotekoznawca pracuje w systemie zmianowym, czasem również w soboty i niedziele.

Zagrożenia mające wpływ na bezpieczeństwo pracy człowieka

Praca bibliotekoznawcy (bibliotekarza) związana jest z:

• obciążeniem fizycznym – w związku z koniecznością przenoszenia książek lub innych dokumentów; dotyczy to szczególnie małych bibliotek, w których nie ma wind czy innych urządzeń ułatwiających transport,
• obciążeniem wzroku oraz układu mięśniowo-szkieletowego w związku z długotrwałą pracą przy komputerze,
• stresem psychicznym, którego przyczyną są częste kontakty z ludźmi, w tym ze szczególnie uciążliwymi klientami.

Wymagania psychofizyczne

Dla pracownika wykonującego zawód bibliotekoznawca ważne są:

w kategorii wymagań fizycznych

• sprawność narządu wzroku,
• sprawność zmysłu dotyku,
• sprawność narządu słuchu;

w kategorii sprawności sensomotorycznych

• koordynacja wzrokowo-ruchowa,
• ostrość wzroku,
• ostrość słuchu,
• zręczność rąk i palców;

w kategorii sprawności i zdolności

• spostrzegawczość – pozwalająca na sprawne odnalezienie potrzebnych informacji i materiałów,
• dobra pamięć,
• koncentracja i podzielność uwagi,
• łatwość przerzucania się z jednej czynności na drugą,
• łatwość wypowiadania się w mowie i piśmie,
• duża sprawność intelektualna (szczególnie, gdy bibliotekoznawstwo uprawiane jest jako działalność naukowa);

w kategorii cech osobowościowych

• życzliwość, empatia,
• łatwość nawiązywania kontaktów,
• wytrwałość i cierpliwość w stosunku do innych,
• samokontrola,
• dokładność, skrupulatność,
• zdolność wychodzenia z własną inicjatywą.

Więcej informacji znajduje się w sekcjach: 3.7. Kompetencje społeczne; 3.8. Profil kompetencji kluczowych dla zawodu.

Wymagania zdrowotne

Przeciwwskazaniem do wykonywania zawodu bibliotekoznawca (bibliotekarz) jest alergia na grzyby i roztocza, a pewnym utrudnieniem mogą być też wady wzroku, które wykluczają pracę przy komputerze.

Więcej informacji znajduje się w sekcji: 4.4. Możliwości zatrudnienia osób niepełnosprawnych w zawodzie.

Wykształcenie niezbędne do podjęcia pracy w zawodzie

W wyniku deregulacji zawodu bibliotekoznawca (bibliotekarz) ustawą z 2013 roku w bibliotekach mogą pracować osoby posiadające wykształcenie średnie, czyli takie, które ukończyły liceum ogólnokształcące, technikum lub szkołę policealną. Analiza wymagań pracodawców wskazuje jednak, że na większość stanowisk nadal poszukuje się osób z wyższym wykształceniem, które ukończyły kierunek „informacja naukowa i bibliotekoznawstwo” lub pokrewny albo inny kierunek studiów, uzupełniony o studia podyplomowe w zakresie bibliotekoznawstwa.

Ukończenie studiów wyższych na kierunku „bibliotekoznawstwo” lub pokrewnym jest niezbędnym warunkiem podjęcia pracy bibliotekoznawcy jako pracownika naukowego.

Tytuły zawodowe, kwalifikacje i uprawnienia niezbędne/preferowane do podjęcia pracy w zawodzie

Niektóre zadania wykonywane przez bibliotekoznawcę (bibliotekarza) wymagają szczególnych uprawnień zdobywanych w toku pracy (np. opracowywanie zbiorów do katalogów centralnych ¹⁵).

Więcej informacji znajduje się w sekcji: 4.2. Instytucje oferujące kształcenie, szkolenie i/lub potwierdzanie kompetencji w ramach zawodu.

Możliwości rozwoju zawodowego i awansu

Bibliotekoznawca (bibliotekarz) może:

• na początku swej pracy – pracować na stanowisku młodszego bibliotekarza lub młodszego dokumentalisty,
• po przepracowaniu pewnej liczby lat, nabyciu doświadczenia i przy pozytywnej ocenie przełożonego pracować na stanowiskach: bibliotekarza, dokumentalisty oraz starszego bibliotekarza, starszego dokumentalisty oraz kustosza,
• w bibliotekach naukowych – pracować kolejno na stanowiskach: asystenta bibliotecznego, adiunkta bibliotecznego, kustosza dyplomowanego, starszego kustosza dyplomowanego,
• doskonalić się na szkoleniach i kursach organizowanych w miejscu pracy oraz przez stowarzyszenia i organizacje branżowe.

Możliwości potwierdzania kompetencji

Bibliotekoznawca (bibliotekarz) może podnosić i potwierdzać swoje kwalifikacje formalne przez naukę na wyższej uczelni w zakresie bibliotekoznawstwa. Studia na kierunku „informacja naukowa i bibliotekoznawstwo” prowadzi wiele uczelni w całym kraju. Liczne uczelnie prowadzą również studia podyplomowe, które pozwalają podnieść kompetencje bibliotekoznawcy.

Bibliotekoznawca jako pracownik naukowy może uzyskać potwierdzenie swych kompetencji, zdobywając kolejne stopnie naukowe.

Więcej informacji można uzyskać w Bazie Usług Rozwojowych https://uslugirozwojowe.parp.gov.pl oraz Zintegrowanym Rejestrze Kwalifikacji https://rejestr.kwalifikacje.gov.pl

Osoba zatrudniona w zawodzie bibliotekoznawca może rozszerzać swoje kompetencje zawodowe w zawodach pokrewnych:

Pracownik w zawodzie bibliotekoznawca wykonuje różnorodne zadania, do których należą w szczególności:

• Z1 Gromadzenie zbiorów bibliotecznych na podstawie znajomości profilu tematycznego biblioteki oraz rynku wydawniczego.
• Z2 Porządkowanie i opracowywanie zbiorów bibliotecznych w celu efektywnego ich wykorzystywania przez czytelników.
• Z3 Tworzenie katalogów bibliograficznych i faktograficznych baz danych oraz bibliografii gromadzących informacje przydatne czytelnikom i bibliotekarzom.
• Z4 Prowadzenie współpracy z innymi bibliotekami i ośrodkami informacji naukowej w zakresie gromadzenia i opracowania zbiorów oraz wypożyczeń międzybibliotecznych.
• Z5 Udostępnianie zbiorów bibliotecznych w czytelni i wypożyczalni, zgodnie z regulaminem biblioteki.
• Z6 Obsługiwanie użytkowników biblioteki w czytelniach i informatoriach poprzez udzielanie im informacji bibliograficznej i rzeczowej na podstawie baz danych oraz dostępnego warsztatu informacyjnego.
• Z7 Organizowanie w bibliotece imprez służących upowszechnianiu czytelnictwa celem pobudzania, rozwijania i zaspokajania potrzeb czytelniczych społeczeństwa.
• Z8 Tworzenie bibliotek cyfrowych i elektronicznych repozytoriów służących upowszechnianiu dorobku naukowego i kulturalnego.
• Z9 Badanie potrzeb użytkowników w celu poprawy jakości usług biblioteki.
• Z10 Prowadzenie działalności wydawniczej, zwłaszcza w zakresie dokumentacji i informacji o zbiorach i bibliotece.
• Z11 Szkolenie bibliotekarzy w zakresie doskonalenia warsztatu zawodowego oraz szkolenie użytkowników biblioteki w zakresie korzystania ze zbiorów i posługiwania się źródłami elektronicznymi.
• Z12 Prowadzenie prac naukowych z dziedziny bibliotekoznawstwa.

Kompetencja zawodowa Kz1: Gromadzenie i katalogowanie zbiorów bibliotecznych obejmuje zestaw zadań zawodowych Z1, Z2, Z3 i Z4, do realizacji których wymagane są odpowiednie zbiory wiedzy i umiejętności.

Kompetencja zawodowa Kz2: Udostępnianie zbiorów i udzielanie informacji obejmuje zestaw zadań zawodowych Z5, Z6 i Z7, do realizacji których wymagane są odpowiednie zbiory wiedzy i umiejętności.

Kompetencja zawodowa Kz3: Tworzenie bibliotek cyfrowych i repozytoriów obejmuje zadanie zawodowe Z8, do realizacji którego wymagane są odpowiednie zbiory wiedzy i umiejętności.

Kompetencja zawodowa Kz4: Doskonalenie podstaw metodycznych i organizacyjnych działalności bibliotek i biblioteczna działalność wydawnicza obejmuje zestaw zadań zawodowych Z9, Z10, do realizacji których wymagane są odpowiednie zbiory wiedzy i umiejętności.

Kompetencja zawodowa Kz5: Prowadzenie działalności naukowej i dydaktycznej w zakresie bibliotekoznawstwa obejmuje zestaw zadań zawodowych Z11 i Z12, do realizacji których wymagane są odpowiednie zbiory wiedzy i umiejętności.

Pracownik w zawodzie bibliotekoznawca powinien posiadać kompetencje społeczne niezbędne do prawidłowego i skutecznego wykonywania zadań zawodowych.

W szczególności pracownik jest gotów do:

• Pomagania czytelnikom w znajdowaniu interesujących ich pozycji.
• Identyfikowania potrzeb i zainteresowań czytelników, a także potrzeb czytelniczych środowiska lokalnego.
• Pomagania w rozwiązywaniu problemów informacyjnych czytelników.
• Brania odpowiedzialności za zawartość zbiorów i ich wzbogacanie oraz stan materialny.
• Dbania o wygląd estetyczny biblioteki zapewniający dobre samopoczucie i wygodę użytkownika.
• Komunikowania się z otoczeniem: czytelnikami, współpracownikami oraz otoczeniem zewnętrznym biblioteki związanym z rynkiem wydawniczym, archiwami i innymi instytucjami współpracującymi.
• Pracowania w zespole, przyjmowania w nim różnych ról, łatwego nawiązywania kontaktów.
• Doskonalenia zawodowego (ustawicznego) i rozwoju osobistego.
• Rozwiązywania problemów i dylematów wynikających ze specyfiki zawodu wymagającego korzystania z różnego typu mediów.
• Ponoszenia odpowiedzialności za zachowanie elementów dziedzictwa kulturowego w Polsce i na świecie.

Pracownik powinien mieć zdolność właściwego wykonywania zadań zawodowych i predyspozycje do rozwoju zawodowego. Dlatego wymaga się od niego odpowiednich kompetencji kluczowych. Zostały one zilustrowane w formie profilu (rys. 1) ukazującego ważność kompetencji kluczowych dla zawodu bibliotekoznawca.

Rys. 1. Profil kompetencji kluczowych dla zawodu bibliotekoznawca

Uwaga:

Wykaz kompetencji kluczowych opracowano na podstawie wykazu stosowanego w Międzynarodowym Badaniu Kompetencji Osób Dorosłych − projekt PIAAC (OECD).

Kompetencje zawodowe pracownika w zawodzie bibliotekoznawca nawiązują do opisów poziomów Polskiej Ramy Kwalifikacji.

Opis zawodu, zadań zawodowych i wymagań kompetencyjnych może stanowić materiał informacyjny dla przygotowania (lub aktualizacji) opisów kwalifikacji wprowadzanych do Zintegrowanego Systemu Kwalifikacji (ZSK). Więcej informacji:

• Zintegrowany System Kwalifikacji: https://www.kwalifikacje.gov.pl
• Zintegrowany Rejestr Kwalifikacji: https://rejestr.kwalifikacje.gov.pl

Obecnie bibliotekoznawca może znaleźć pracę w:

• bibliotekach publicznych (powiatowych, miejskich, gminnych);
• bibliotekach naukowych;
• ośrodkach informacji naukowej.

Jego umiejętności mogą być też przydatne w:

• księgarniach;
• wydawnictwach;
• innych instytucjach, gdzie praca polega na wyszukiwaniu informacji i zarządzaniu przepływami danych i informacji.

Według danych GUS w Polsce jest 937 bibliotek naukowych oraz ponad 8 tysięcy bibliotek publicznych, z czego ponad 5000 stanowią biblioteki na wsiach. W związku z tym bibliotekoznawca ma szansę znaleźć pracę praktycznie w każdej miejscowości (bez konieczności migracji).

Kształcenie

Obecnie kandydat do wykonywania zawodu bibliotekoznawca powinien mieć ukończoną szkołę średnią, co może wystarczyć do wykonywania zadań praktycznych (bibliotekarskich).

Preferowanym kandydatem do pracy w zawodzie jest osoba, która ukończyła studia wyższe:

• na kierunku „informacja naukowa i bibliotekoznawstwo” lub pokrewnym;
• na innym kierunku studiów uzupełnionym o studia podyplomowe.

Studia tego rodzaju oferują liczne uczelnie wyższe w całej Polsce.

Szkolenie

Kursy doszkalające w zakresie bibliotekoznawstwa organizują:

• Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich i inne stowarzyszenia bibliotekarskie,
• Biblioteka Narodowa,
• biblioteki naukowe oraz ośrodki metodyczne,
• biblioteki wojewódzkie.

Oferta szkoleniowa znajduje się na „Platformie Edukacyjnej Bibliotekarzy” (Rozdział 6 – zasoby internetowe).

Wynagrodzenie (2018 r.) osób pracujących w zawodzie bibliotekoznawca jest zróżnicowane i wynosi od 2000 zł do 5000 zł miesięcznie brutto w przeliczeniu na jeden etat. Szczegółowo wygląda to następująco:

• osoby rozpoczynające pracę na obszarach wiejskich mogą liczyć na zarobki w przedziale 2000−2500 zł brutto,
• osoby rozpoczynające pracę na obszarach miejskich mogą liczyć na zarobki w przedziale 2500−3000 zł brutto,
• osoby o najwyższych kwalifikacjach (drugi kierunek studiów, znajomość języków obcych) mogą liczyć na zarobki w przedziale 4000−5000 zł brutto.

Poziom wynagrodzenia na ogół nie zależy od wielkości biblioteki, ale głównie od:

• doświadczenia zawodowego bibliotekoznawcy,
• stażu pracy bibliotekoznawcy,
• zatrudniającej instytucji (w niektórych oferowane są bonusy pozapłacowe).

W zawodzie bibliotekoznawca możliwe jest zatrudnienie osób niepełnosprawnych. Warunkiem niezbędnym jest identyfikacja indywidualnych barier i dostosowanie technicznych i organizacyjnych warunków środowiska oraz stanowiska pracy do potrzeb zatrudnienia osób:

• z niewielką dysfunkcją kończyn górnych (05-R), która nie wyklucza pracy przy komputerze; wymagane jest wówczas pewne dostosowanie sprzętu komputerowego,
• z niewielką dysfunkcją kończyn dolnych (05-R); wymagane jest wówczas wyposażenie stanowiska w uchwyty, poręcze, regulowaną wysokość krzesła, podnóżka i inne udogodnienia,
• poruszających się na wózkach inwalidzkich (05-R) – pod warunkiem zniesienia barier architektonicznych,
• z niewielką dysfunkcją narządu wzroku (04-0) pod warunkiem stosowania szkieł korekcyjnych, dobrego oświetlenia, ewentualnie specjalnych programów powiększających tekst i grafikę,
• słabosłyszących (03-L), gdy stosują aparaty słuchowe umożliwiające swobodną komunikację,
• z dysfunkcją sfery psychicznej (02-P), gdy zapewnione będzie ich odpowiednie traktowanie przez innych pracowników, a pracodawca dostosuje zakres obowiązków i czas pracy do pracownika,
• chorych na epilepsję (06-E), gdy otrzymały zgodę lekarza, że mogą pracować na wybranych stanowiskach, najlepiej w zespole, którego członkowie są poinformowani o konieczności udzielenia pomocy w przypadku ataku choroby; wykonywane obowiązki nie powinny prowadzić do stresów i napięć przyczyniających się do ataków.